|
 در
فرهنگ یهود کتوبا یکی از قدیمی ترین و متداول ترین اسنادیست که در
ارتباط با ازدواج تنظیم و مورد استفاده قرار گرفته ، از آنجائیکه در
ابتدا عملکرد آن همانند دیگر اسناد به نوعی داد و ستد تلقی می گردید و
با اعتقادات مذهبی هم ربطی نداشت . بطور یقین جهت تنظیم متن و اجرای آن
فقط از بزرگان (ریش سفیدان) فامیل بهره گرفته می شد .
با استناد بر کتاب مقدس ، مراسم کتوبا از دیرباز طی مراسمی خاص در جمع
فامیل و آشنایان و در حضور بزرگان جامعه همراه با جشن سرور برگزار می
گردید و با ورود عروس به چادر داماد به انجام می رسید .
پس از برپائی معبد سلیمان (بیت همیقداش) ، رفته رفته تأثیرات مذهبی در
تنظیم متون کتوبا شکل گرفت . به عبارتی در راستای سندیت بخشیدن به امر
ازدواج و نیز تأکید بر حفظ حق و حقوق طرفین ، علمای یهود با بهره گرفتن
از قوانین کتاب مقدس و بر اساس هلاخای لازمه ، متون کتوبا را تعیین
نمودند . البته این امر هنگام به گالوت رفتن قوم بنه اسرائیل (در
راستای کامل شدن متون کتوبا) شتاب بیشتری گرفت .
بعدها بواسطه پراکندگی بیشتر یهودیان، تغییراتی هم در شکل ظاهری کتوبا
انجام گرفت . به روایتی دوازده اسباط (پسران حضرت یعقوب) جداگانه برای
خود کتوبای خاص را به این امر اختصاص داده بودند (1200 سال قبل از
میلاد) و با درج نام سبط و یا تصویر نمادین اجدادشان کتوبای خودشان را
مشخص نمودند . به عبارتی سمبل و یا نمادین سبط "یهودا" (بنا بر تشبیه
کردن حضرت یعقوب هنگام وصیت به فرزندانش) به شیر و سبط "ایساخار" به
خورشید و بقیه برادران هر کدامشان به یک سمبل تشبیه شدند .
قدیمی ترین کتوبای کشف شده ، متعلق به مصر مربوط به سال 440 قبل از
میلاد که بر روی پاپیروس با خط آرامیت نوشته شده است . متن قرارداد این
کتوبا نشانگر توافق داماد با پدر عروس ، راجع به جهیزیه عروس و نیز
همچنین نوشتن نام عروس به عنوان همسر و تأکید در مورد حق و حقوق عروس
در صورت فوت شوهر که قانوناً صاحب (مایملک) دارائی شوهر خواهد شد.
با گذشت زمان و ادامه مهاجرت یهودیان به اقصی نقاط دنیا ، کتوبا جزء
مدارک با ارزش یک زندگی مشترک شمرده شد و زن خانواده تا پایان عمر
مسئول نگاهداری از آن بود و پس از درگذشت والدین ، به رسم ماندگار
ماندن نام ایشان به فرزندانشان واگذار می گردید .
 ناگفته نماند ، کلیه تغییرات ایجاد شده در طرح اولیه کتوبا ، تحت تأثیر
آداب و رسوم جوامع یهودی آن مناطق و با درنظر گرفتن شرایط زمانی و
مکانی از لحاظ فرهنگی و هنری ، و با حسن سلیقه شخصی فقط در جهت زیبا
سازی انجام گرفته است . و هیچگونه تغییر اساسی در ماهیت نوشتاری آن
پدید نیامد . به عبارتی دوام کتوبا تا به امروز به نوعی مرهون مقدس
بودن متون درج شده آن بوده است .
همانطور که اشاره شد کلیه تغییرات در شکل ظاهری کتوبا بیشتر جنبه
تزئینی و بهینه سازی داشته است ، نوشتن آیات توراه نیز همچنین رنگ
آمیزی های شاد همراه با تصویر گل و بلبل ، پرندگان همراه با تصویر میوه
های بهشتی به ویژه سیب ، انار ، انگور و تصویر اقلام مقدس مانند شوفار
، منورا ، ستاره ماغن داوید و نیز از خلقت های خداوند (طبیعت) مانند
خورشید و ماه ، همگی آن نشانگر یک اعتقاد فرهنگی و تاریخی به شمار می
رود .
ضمن آنکه بعضی از این تغییرات به مرور تحت تأثیر هنرهای محلی دیگر
اقوام غیر یهودی شکل گرفته . به ویژه در کشورهای اسلامی و همچنین
کشورهای اروپائی که در قرن هجدهم تحت سلطه حکومت عثمانی قرار گرفته بود
.
تأثیر هنرهای اسلامی در ایران بر کتوبا را می توان از آغاز دوره حکومت
صفویه مشاهده نمود. طرح های زیبای ارائه شده ، همراه با خطاطی عبری و
فارسی و حتی استفاده از حروف عربی (در کتوباهای یهودیان مشهد در قرن
نوزدهم) نمونه ای شاخص از تأثیر هنر اسلامی و مهارت و ذوق هنرمندان
ایرانی در خلق کتوباهای موجود در طی این چند قرن می باشد .
قبل از اختراع صنعت چاپ تمامی نقش آفرینی ها و نوشتارها در کتوبا توسط
هنرمندان نقاش و خطاط انجام می گرفت ، بعدها جهت سهولت و تسریع بخشیدن
به این امر ، از مهرهای چوبی با طرح های متنوع ، مرکب و رنگ های گیاهی
، نیز در بعضی از کتوباها از طلاکوب هم بهره می بردند . ضمن آنکه به
مرور کاغذ جایگزین پوست (دباغی شده) گردید (البته کاغذ با کیفیت بالا
بیشتر در این امر به کار گرفته می شد) .
 بعد
از گسترش چاپ به نوعی یک هماهنگی از نظر شکل و ترکیب ظاهری در تمامی
کتوباها ایجاد گردید . ابعاد کاغذ کتوبا اغلب در دو اندازه بزرگ حدوداً
(35*50) و یا (15*36) سانتی متر در نظر گرفته شد ، (البته اعمال سلیقه
در ابعاد بعضی از کتوباها را نمی توان نادیده گرفت ) . با استاندارد
شدن ابعاد کتوبا هماهنگی هایی در اجرای مراسم کتوبا و جشن عروسی هم
پدیدار شد . ضمن آنکه لازم شد عملکرد کتوبا بصورت قانونی منطبق با
قوانین کشوری که عروس و داماد مقیم آنجا بودند انجام گیرد .
ناگفته نماند ، تا قبل از شروع جنگ دوم جهانی ، کتوباهای چاپی هنوز در
ایران رایج نشده بود و اغلب از همان کتوباهایی که به صورت سنتی تهیه می
شد ، استفاده می گردید .
بروایتی در اوایل دهه 1930 میلادی کتوبای چاپی ، اولین بار توسط
یهودیان مشهدی از سرزمین مقدس به مشهد آورده شد و از آن موقع به بعد از
این نوع کتوبا که متون آن کاملاً به زبان عبری نوشته شده بود ، مورد
استفاده جامعه کلیمیان مشهد قرار گرفت .
دیری نپائید نوع های مختلف کتوباهای چاپی توسط زائرین ، از سرزمین مقدس
به تهران آورده شد و به سایر شهرهای ایران فرستاده و مورد استفاده قرار
گرفت .
با گذشت زمان و توسعه تکنولوژی در صنعت چاپ ، طرح های متنوع همراه با
رنگ آمیزی های هنری به ویژه در غرب باعث گردید از اواخر قرن بیستم
تحولی بزرگ در کتوبا شکل بگیرد و کتوباها از سادگی طرح و یکنواختی
تغییر شکل پیدا کند .
بیش از صدها نوع کتوبا با طرح های زیبا و متفاوت (همانند یک تابلو
نقاشی) توسط هنرمندان در اقصی نقاط دنیا طراحی ، چاپ و تکثیر گردید و
برای عقد کتوبا در دسترس عروس ها و دامادها قرار گرفت .
کتوباهای قدیمی بجامانده در ایران بیشتر مربوط می شود به دوران قاجار
که اغلب آن یا به صورت تک برگی از جنس کاغذ با ابعاد (50*70 ، 40*60 و
یا 20*35) سانتی متر و یا به صورت دفترچه ای با ابعاد ( 15*30 و یا
10*22) سانتی متر همراه با 5 ورق و یا 4 ورق تهیه می شده است . ضمن
آنکه در هر دو کتوبای فوق از هنر نقاشی و خطاطی استفاده شده است .
کتوبای یک صفحه ای ، ضمن استفاده از هنر خطاطی در چهار طرف آن با
استفاده از رنگ های شاد ، بعضی وقت ها با استفاده از رنگ های طلائی و
یا نقره ای ، آیه های کتاب مقدس را با حروف بزرگ (عبری) تزئین می
نمودند . از این نوع کتوبا بیشتر در شهرهای مرکزی ایران استفاده می شد
. نیز همچنین استفاده از هنر تذهب با رنگ طلایی وجه تمایزی بود مابین
کتوباهای اصفهان با دیگر شهرها .
از طرح های شاخص کتوباها در ایران ، استفاده از طرح و یا نقش و نگار
قالی یا قالیچه بود . البته کتوباهایی که در آن از طرح نقش و نگار قالی
استفاده می شد ، هر شهر طرح و نقش خاصی داشت ، به عبارتی کتوباهای
کرمانشاه با یزد و یا مشهد با شیراز متفاوت بود . طرح مورد استفاده از
قالی در کتوباها ، بصورت قرینه همانند حاشیه نقش قالی ، در حاشیه کتوبا
قرار می گرفت . شهرهای مشهد ، همدان ، کرمانشاه و خوانسار بیشتر از
سایر شهرها ، سبک نقش و نگار قالی را در کتوباهای خود کنجانیده بودند .
ضمن آنکه به جهت قرینه بودن طرح برای تزئین حاشیه از مهرهای آماده چوبی
و یا چرمی (معمولاً از سه و یا چهار مهر) و با بکار بردن جوهر (مرکب) و
رنگ های قرمز و قهوه ای و سبز برای رنگ آمیزی نقش گل و گلدان و پرنده
استفاده می کردند .
منابع مورد استفاده
باورهای اسطورهای : یوسف ستاره شناس
مطالب مرتبط:
کتوبا
کتوبا در سیر تاریخ
طرح های متفاوت کتوبا
کتوبای شمال غرب ایران
کتوبای یهودیان مشهد
|
